ژبه د یوې ټولنې د وګړو ترمنځ د اوازونو او اشارو ټولیز اکتسابي او قرادادي سیستم دی، چې د یو او بل د پوهولو او راپوهولو لپاره په کار وړل کېږي، ژبه پر اوازونو، نا زنځیري واحـدونو (خج او اهنګ) جملو، کلمو او څپو وېشل کېږي.
ژبه د ټولنې د وګړیو ترمنځ په دوو بڼو جوړښت مومي (۱) نثر (۲) نظم
۱ – نثر
نثر په لغت کې تیتولو او پاشلو ته وایي، د ادبي فنونو په اصطلاح کې هغه وینا ، چې وزن او قافیه ونه لري نثر بلل کېږي. لکه ورځېنۍ خبرې اترې، لیکنې.
۲ ـ نظم
نظم په لغت کې په مزي کې د مرغلرو پېیلو ته وایي او په اصطلاح کې هغه وینا ده، چې وزن ولري، پخوا به پکې قافیه هم شرط وه خو اوس ځېنې ددې خبرې خیال نه ساتي. وزن د څپو منظم تکرار او د هغوي ترمنځ ټاکلې فاصلې ته وایي. وزن ته تول ، بحر او ریتم هم وایي.
(Rhythm) د وزن ډولونه وزن په دوو ډولونو دي:
الف مطلق وزن
ب مقید وزن الف: مطلق وزن هغه وزن چې د مانا لرونکو اوازونو له شتون څخه بې برخې وي، مطلق وزن بلل کېږي.
ب : مقید وزن هغه وزن چې له مانا لرونکو اوازنو څخه جوړ شوی وي، مقید وزن دی. مقید وزن په دوو ډولو دی:
۱ حقیقي وزن ۲ مجازي وزن ۱ ـ حقیقي وزن
هر هغه موزونه وینا چې ویل شوي (ملفوظ) مانا لرونکي اوازونه ، حرکتونه ، سکنات او فاصلې یې په ټولېز (مجموعي) ډول بشپړ ترنمي تناسب ولري، حقیقي وزن یې بولي. ۲ ـ مجازي یا نیمګړی وزن هره هغه وینا چې اوریدونکی یې په برسیرن (سطحي) نظر د اجزاوو پرتقریبي تناسب تیروځي او موزون غوندې ورته څرګندېږي، مګر حقیقت کې د وینا اجزا په خپل منځ کې بشپړ تناسب ونه لري، وزن یې نیمګړی دی. شیخ الریس بوعلی سینا او محقق طوسي وایي: ((مجازي موزونې ویناوې خسرواني او لاسکوي غوندې دي، چې په بې ځایه مدونو او په ځېنو ځایونو کې د غږ په بې ضرورته اوږدولو یې وزن برابروي))
په پښتو کې د نکلونو ځېنې نارې چې ترنمي ( وای ، وای ) په زیاتولو یې وزن بشپړېږي له دغې ډلې څخه دي. په پښتو ولسي ادب کې ځېنې مسریزې یوازې په ترنم جوړې شوي وي ، هېڅ ډول مانا لرونکي واحدونه نه لري، چې زه دا هم په همدې مجازي وزن کې شاملي ګڼم. بېلګې یې:
سروکی :
و په ري ري ري ري را ري رم و په نا نا نا نا نا نا نې نم صورت زما واک یې د نورو و په ري ري ري ري را ري رم و په نا نا نا نا نا نا نې نم خدایه ته واخلې دا بېواکه صورتونه د وزن سطحه د وزن واحدونه ټول په یوه اندازه نه وي، بلکې واړه او لوی لري ددې واحدونو هرې اندازې ته سطحه وایي، چې له څپې، رکن او دور څخه عبارت دي.
څپه (سیلاب):
د وزن د سطحې تر ټولو کوچنی واحد دی او د ویلو پر مهال همغې ټاکلې برخې ته وایي، چې د خولې په یو وار پرانستلو بې فاصلې او پریکېدو وویل شي.
لکه: ته، زه…. کله څپه یوه خپلواکه کلمه وي، چې بشپړه مانا لري او کله د کلمې یوه برخه ، چې بشپړه مانا نه لري. لکه: بابا، با یوه څپه او بل با یې بله څپه د څپې زړی یا هسته د څپې زړی یا هسته خپلواک اواز دی، څپه کله یو خپلواک اواز وي او کله یو خپلواک او یو بېواک اواز یا کله یو خپلواک او څو بېواک اوازنه وي. د غږونو د شمېر له مخې څپه په درې ډوله ده:
۱ لنډه څپه ۲ اوږده څپه ۳ راکښلې څپه یادونه: لکه: چین ، یو… چې په یاده برخه کې د لا زیاتو معلوماتو لپاره د استاد محمد ابراهیم همکار د وزنپوهنې کتاب مطالعه کولای شي.
آهنګ:
تون یا آهنګ د ژبني جوړښت له پلوه هغه نازنځیري فونیم (اواز) دی، چې د ګړیدو په بهیر کې د اواز کښته او پورته والی یا زیر او بم را منځته کوي. په پښتو کې آهنګ ژبنی ارزښت لري او د خبري ، نا خبري او امري جملو (غونډلو) توپير پرې کېږي.
پر بېواک او خپلواک اواز د څپې وېش الف – وازه څپه ب – تړلې څپه الف – وازه څپه : که د څپې وروستی اواز خپلواک وي، وازه څپه بلل کېږي، او په اووه ډوله ده.
ب – تړلې څپه : که د څپې وروستی اواز بېواک یا غبرګ اواز وي تړلې څپه ورته وایي، او په دوه ډوله ده. مخکې له دې چې د قافیې په اړه خبرې وکړو، دغه غزل ولولئ. په غزل کې به په اټکلي ټوګه د قافیې لټه وکړئ. وروسته بیا د قافیې په اړه غږیږو: د کاظم خان شیداغزل په دې ډول ده : د شبنم دانه که تخــم شي د ګلـــــــــو زړه به سوړ په دیدن نه شي دبلبلــــــــــو چې یې نشـــته لکه ګل ښه رخسارونه څوک به څه کا تورې زلفې دسنبلـــــــو په څه شان درته بیان سوی طالع کړم لکه نمر زما جـــــــبین دی د داغلـــو معــــطل په عارضه د شام غریب دی که مې زړه په حلــــــقه بند شو د کاکلــــو د آسمان په شانې تېز د فتنو تیغ کـړې صبح و شا م ګرځې ښکاره په سرو منګلو د دریاب سرد جوشۍ د حباب زړه چوي شیدا قطــــــع د امـــــید بویه له خپلـــــو
ژبه د یوې ټولنې د وګړو تر منځ د اوازونو او اشارو ټولیز اکتسابي او قرادادي سیستم دی، چې د یو او بل د پوهولو او راپوهولو لپاره په کار وړل کېږي، ژبه پر اوازونو، نا زنځیري واحـــــــدونو (خج او اهنګ) جملو ، کلمو او څپو وېشل کېږي. ژبه د ټولنې د وګړیو تر منځ په دوو بڼو جوړښت مومي (۱) نثر (۲) نظم ۱ – نثر نثر په لغت کې تیتولو او پاشلو ته وایي، د ادبي فنونو په اصطلاح کې هغه وینا ، چې وزن او قافیه ونه لري نثر بلل کېږي. لکه ورځېنۍ خبرې اترې، لیکنې. ۲ ـ نظم نظم په لغت کې په مزي کې د مرغلرو پېیلو ته وایي او په اصطلاح کې هغه وینا ده، چې وزن ولري، پخوا به پکې قافیه هم شرط وه خو اوس ځېنې ددې خبرې خیال نه ساتي. وزن د څپو منظم تکرار او د هغوي ترمنځ ټاکلې فاصلې ته وایي. وزن ته تول ،
بحر او ریتم هم وایي. (Rhythm) د وزن ډولونه وزن په دوو ډولونو دي: الف مطلق وزن ب مقید وزن الف: مطلق وزن هغه وزن چې د مانا لرونکو اوازونو له شتون څخه بې برخې وي، مطلق وزن بلل کېږي. ب : مقید وزن هغه وزن چې له مانا لرونکو اوازنو څخه جوړ شوی وي، مقید وزن دی. مقید وزن په دوو ډولو دی:
۱ حقیقي وزن ۲ مجازي وزن ۱ ـ حقیقي وزن هر هغه موزونه وینا چې ویل شوي (ملفوظ) مانا لرونکي اوازونه ، حرکتونه ، سکنات او فاصلې یې په ټولېز (مجموعي) ډول بشپړ ترنمي تناسب ولري، حقیقي وزن یې بولي.
۲ ـ مجازي یا نیمګړی وزن هره هغه وینا چې اوریدونکی یې په برسیرن (سطحي) نظر د اجزاوو پرتقریبي تناسب تیروځي او موزون غوندې ورته څرګندېږي، مګر حقیقت کې د وینا اجزا په خپل منځ کې بشپړ تناسب ونه لري، وزن یې نیمګړی دی. شیخ الریس بوعلی سینا او محقق طوسي وایي: (( مجازي موزونې ویناوې خسرواني او لاسکوي غوندې دي، چې په بې ځایه مدونو او په ځېنو ځایونو کې د غږ په بې ضرورته اوږدولو یې وزن برابروي)) په پښتو کې د نکلونو ځېنې نارې چې ترنمي ( وای ، وای ) په زیاتولو یې وزن بشپړېږي له دغې ډلې څخه دي. په پښتو ولسي ادب کې ځېنې مسریزې یوازې په ترنم جوړې شوي وي ، هېڅ ډول مانا لرونکي واحدونه نه لري، چې زه دا هم په همدې مجازي وزن کې شاملي ګڼم. بېلګې یې : سروکی : و په ري ري ري ري را ري رم و په نا نا نا نا نا نا نې نم صورت زما واک یې د نورو و په ري ري ري ري را ري رم و په نا نا نا نا نا نا نې نم خدایه ته واخلې دا بېواکه صورتونه د وزن سطحه د وزن واحدونه ټول په یوه اندازه نه وي، بلکې واړه او لوی لري ددې واحدونو هرې اندازې ته سطحه وایي، چې له څپې، رکن او دور څخه عبارت دي.
څپه (سیلاب) : د وزن د سطحې تر ټولو کوچنی واحد دی او د ویلو پر مهال همغې ټاکلې برخې ته وایي، چې د خولې په یو وار پرانستلو بې فاصلې او پریکېدو وویل شي. لکه: ته، زه…. کله څپه یوه خپلواکه کلمه وي، چې بشپړه مانا لري او کله د کلمې یوه برخه ، چې بشپړه مانا نه لري. لکه: بابا، با یوه څپه او بل با یې بله څپه د څپې زړی یا هسته د څپې زړی یا هسته خپلواک اواز دی، څپه کله یو خپلواک اواز وي او کله یو خپلواک او یو بېواک اواز یا کله یو خپلواک او څو بېواک اوازنه وي. د غږونو د شمېر له مخې څپه په درې ډوله ده:
۱ لنډه څپه ۲ اوږده څپه ۳ راکښلې څپه یادونه: لکه: چین ، یو… چې په یاده برخه کې د لا زیاتو معلوماتو لپاره د استاد محمد ابراهیم همکار د وزنپوهنې کتاب مطالعه کولای شي. آهنګ: تون یا آهنګ د ژبني جوړښت له پلوه هغه نازنځیري فونیم (اواز) دی، چې د ګړیدو په بهیر کې د اواز کښته او پورته والی یا زیر او بم را منځته کوي. په پښتو کې آهنګ ژبنی ارزښت لري او د خبري ، نا خبري او امري جملو (غونډلو) توپير پرې کېږي. پر بېواک او خپلواک اواز د څپې وېش الف – وازه څپه ب – تړلې څپه الف – وازه څپه : که د څپې وروستی اواز خپلواک وي، وازه څپه بلل کېږي، او په اووه ډوله ده. ب – تړلې څپه : که د څپې وروستی اواز بېواک یا غبرګ اواز وي تړلې څپه ورته وایي، او په دوه ډوله ده. عبدالله ریاض
ژبه که د پوهولو او پوهیدو وسیله! د یوې ټولنې د وګړو تر منځ د اوازونو او اشارو ټولیز اکتسابي او قرادادي سیستم دی، چې د یو او بل د پوهولو او راپوهولو لپاره په کار وړل کېږي، ژبه پر اوازونو، نا زنځیري واحـــــــدونو (خج او اهنګ) جملو ، کلمو او څپو وېشل کېږي. ژبه د ټولنې د وګړیو تر منځ په دوو بڼو جوړښت مومي (۱) نثر (۲) نظم ۱ – نثر نثر په لغت کې تیتولو او پاشلو ته وایي، د ادبي فنونو په اصطلاح کې هغه وینا ، چې وزن او قافیه ونه لري نثر بلل کېږي. لکه ورځېنۍ خبرې اترې، لیکنې. ۲ ـ نظم نظم په لغت کې په مزي کې د مرغلرو پېیلو ته وایي او په اصطلاح کې هغه وینا ده، چې وزن ولري، پخوا به پکې قافیه هم شرط وه خو اوس ځېنې ددې خبرې خیال نه ساتي. وزن د څپو منظم تکرار او د هغوي ترمنځ ټاکلې فاصلې ته وایي. وزن ته تول ، بحر او ریتم هم وایي. (Rhythm) د وزن ډولونه وزن په دوو ډولونو دي: الف مطلق وزن ب مقید وزن الف: مطلق وزن هغه وزن چې د مانا لرونکو اوازونو له شتون څخه بې برخې وي، مطلق وزن بلل کېږي. ب : مقید وزن هغه وزن چې له مانا لرونکو اوازنو څخه جوړ شوی وي، مقید وزن دی. مقید وزن په دوو ډولو دی:
۱ حقیقي وزن ۲ مجازي وزن ۱ ـ حقیقي وزن هر هغه موزونه وینا چې ویل شوي (ملفوظ) مانا لرونکي اوازونه ، حرکتونه ، سکنات او فاصلې یې په ټولېز (مجموعي) ډول بشپړ ترنمي تناسب ولري، حقیقي وزن یې بولي.
۲ ـ مجازي یا نیمګړی وزن هره هغه وینا چې اوریدونکی یې په برسیرن (سطحي) نظر د اجزاوو پرتقریبي تناسب تیروځي او موزون غوندې ورته څرګندېږي، مګر حقیقت کې د وینا اجزا په خپل منځ کې بشپړ تناسب ونه لري، وزن یې نیمګړی دی. شیخ الریس بوعلی سینا او محقق طوسي وایي: (( مجازي موزونې ویناوې خسرواني او لاسکوي غوندې دي، چې په بې ځایه مدونو او په ځېنو ځایونو کې د غږ په بې ضرورته اوږدولو یې وزن برابروي)) په پښتو کې د نکلونو ځېنې نارې چې ترنمي ( وای ، وای ) په زیاتولو یې وزن بشپړېږي له دغې ډلې څخه دي. په پښتو ولسي ادب کې ځېنې مسریزې یوازې په ترنم جوړې شوي وي ، هېڅ ډول مانا لرونکي واحدونه نه لري، چې زه دا هم په همدې مجازي وزن کې شاملي ګڼم. بېلګې یې : سروکی : و په ري ري ري ري را ري رم و په نا نا نا نا نا نا نې نم صورت زما واک یې د نورو و په ري ري ري ري را ري رم و په نا نا نا نا نا نا نې نم خدایه ته واخلې دا بېواکه صورتونه د وزن سطحه د وزن واحدونه ټول په یوه اندازه نه وي، بلکې واړه او لوی لري ددې واحدونو هرې اندازې ته سطحه وایي، چې له څپې، رکن او دور څخه عبارت دي. څپه (سیلاب) : د وزن د سطحې تر ټولو کوچنی واحد دی او د ویلو پر مهال همغې ټاکلې برخې ته وایي، چې د خولې په یو وار پرانستلو بې فاصلې او پریکېدو وویل شي. لکه: ته، زه…. کله څپه یوه خپلواکه کلمه وي، چې بشپړه مانا لري او کله د کلمې یوه برخه ، چې بشپړه مانا نه لري. لکه: بابا، با یوه څپه او بل با یې بله څپه د څپې زړی یا هسته د څپې زړی یا هسته خپلواک اواز دی، څپه کله یو خپلواک اواز وي او کله یو خپلواک او یو بېواک اواز یا کله یو خپلواک او څو بېواک اوازنه وي. د غږونو د شمېر له مخې څپه په درې ډوله ده: ۱ لنډه څپه ۲ اوږده څپه ۳ راکښلې څپه یادونه: لکه: چین ، یو… چې په یاده برخه کې د لا زیاتو معلوماتو لپاره د استاد محمد ابراهیم همکار د وزنپوهنې کتاب مطالعه کولای شي. آهنګ: تون یا آهنګ د ژبني جوړښت له پلوه هغه نازنځیري فونیم (اواز) دی، چې د ګړیدو په بهیر کې د اواز کښته او پورته والی یا زیر او بم را منځته کوي. په پښتو کې آهنګ ژبنی ارزښت لري او د خبري ، نا خبري او امري جملو (غونډلو) توپير پرې کېږي. پر بېواک او خپلواک اواز د څپې وېش الف – وازه څپه ب – تړلې څپه الف – وازه څپه : که د څپې وروستی اواز خپلواک وي، وازه څپه بلل کېږي، او په اووه ډوله ده. ب – تړلې څپه : که د څپې وروستی اواز بېواک یا غبرګ اواز وي تړلې څپه ورته وایي، او په دوه ډوله ده.