نقيب احمد عزيزي
د پنځلسمې پېړۍ په دويمه نيمايي کې د ايټاليا د يوه قاضي کره ماشوم وزېږېد، نوم يې نيکولو ورباندې کېښود. نيکولو لوی شو او نيکولو ماکياولي ځنې جوړ شو.
ده له ۱۴۶۹-۱۵۲۷م کال پورې ژوند وکړ او د سياسي فلسفي په تيوري کې يې کابو د هر ډول اخلاقياتو پايې ولړزولې. سياستوالو او قدرتطلبه انسانانو ته يې د قدرت د انحصار او دوام په موخه «د ښو وژلو» چلونه ور وښوول او جالبه لا دا چې دغه تګلاره يې د دوی مسلم حق هم باله.
ماکياوليزم له ۵۰۷ کالو راهيسې د هغه سياسي مکتب نوم دی چې په نړۍ کې د کلتوري اخلاقياتو پولو ته ايسارېدل نه مني. ماکياولي د «شهريار» په نامه کتاب په ۱۵۱۳م کال کې وليکه، ده وويل چې که واکمن او سياستوال غواړي وپايي او بريالی پاتې شي، له هيڅ ډول شرارت او تاوتريخوالي کولو دې نه وېرېږي. د ده په باور، له شرارته پرته د دولت ساتنه امکان نه لري.
د ماکياولي له ليدلوري حکومتونه او سياستوال د واک د پايښت، پراختيا او ساتنې لپاره لکه وژنې، خيانت، ترور، تقلب او… هر څه کولای شي.
ماکياولي رياليسټيکي يا واقعيتپاله جديت غوښت. دی سياستوالو ته وايي چې تر مقصده د رسېدو په لار کې د اخلاقياتو، ديني مکلفيتونو او احساساتو په نامه خنډونو ته مه تم کېږئ او پر مخ ځئ.
د ده په نظرياتو کې د جاهطلبي، بېاتفاقي، دوهمخي، درواغو، تخريب، غلامي ـ باداري، تحميق يا استحمار او نرم خشم مفاهيم ډېر لوړ ځای لري او د سياست په شطرنج کې يې رول د مُهرو غوندې مهم ورته ښکاري.
ماکياولي باوري دی چې سياستوال بايد يوازې خپلې موخې وپلټي. خلک په خپل منځ کې سره واچوي، دوه مخه ولري، په چاپېريال کې د نورو په زيان زهرپاشي وکړي. خلکو ته يوازې د دومره فعاليت او پرمختګ اجازه ورکړي چې ګټه يې دوی ته ولاړه شي، که څوک تر دوی لوړېږي، په هر ډول اقدام يې له منځه يوسي. ځان متمدن، فرهنګي او د ژوند لوړ موډل وښيي. خواره طبقه، بېثروته، بېشوکته او بېشهرته انسانان بايد نظر و نه لري او که يې ولري سپک دې وګڼل شي او له رټلو کار واخيستل شي. له مقتدرو کسانو پرته دې ټول خلک د احمقانو په کټګوري کې ډلبندي شي، ظاهراً دې ځان بېتکبره ونيول شي او د غوسې په ځای کې دې هم يو غيرطبيعي غبرګون وښوول شي…
د ماکياولي سياست دوه بنسټه لري: «هدف، وسيله توجيه کوي» او «د خلکو په طبعيت خبرې کول.» د دغو بنسټونو اوسنی تعبير د مذهبي سياست او پوپوليزم يا عوامفريبي په اصطلاحاتو ښه کېدای شي.
ماکياولي د مذهبي سياست ملاتړی و، ځکه دی پوهېده چې ديني اخلاقيات د سياسي ګټو لپاره ډېر ښه محور را منځ ته کولای شي او د ټولنې دغسې ټولمنلي ارزښتونه د استفادې ښې وسيلې وي، خلک ورسره حساس وي او ان په شعاري کولو يې هم تر خپل او هم د بل تر سر اسانه تېرېدای شي.
دی وايي د مذهبي او الهي بنسټونو درناوی، د هېوادونو د عظمتونو راز دی او هر هغه دولت په فنا محکوم دی چې له خدایه ډار پکې نه وي. دی د ډېری پخوانيو سياسي تيورسنانو برخلاف، سياست د يوه غيرطبيعي انساني جوړښت په توګه پېژني، ځکه خو له اخلاقياتو د مطلق فرار نسخه عالي بولي.
خلک خطا کول هومره ګرانه چاره نه ګڼي لکه څومره چې فکر کېږي، خو په هغه صورت کې چې خلک پخپله د ځان تېرايستل وغواړي يا ومني. د ماکياولي شخصيت پخپله هم د هماغه مهال د سياسي وضعيت تر چتر لاندې تکامل موندلی دی. د ده د مهال تاريخ راته وايي چې هلته ايټاليا د لالهانديو په ډګر بدله وه، سياسي او ټولنيز چاپېريال له سترو ناخوالو مالامال وو. د ده د پېړۍ ډېر اروپايي هېوادونه په خوځښت کې وو، خو ايټاليا يوه درانه سکون لاندې کړې وه او ماکياولي پرې خوښ نه و. د ده په نظر حل يوازې همدا و چې انساندوستانه، اخلاقي او ديني نورمونه تر پښو لاندې شوي او پرېکنده عمل شوی وای.
ماکياولي د واټيکان له بېرحمه او توطیهګر شهزاده سزار بورجيا Cesare Borgia څخه ډېر اغېزمن و. ده که څه هم د بورجيا ټول سياستونه نه خوښول، خو د فلورانس لپاره يې حل يوازې د هغه په تقليد کې ليد. ځينې خلک وايي چې د ماکياولي د نقد په وخت کې بايد دغه ټکی هېر نه کړل شي.
سره له دې د ماکياولي مخالف او موافق لوري دواړه په يوه خوله دي چې ماکياوليزم په سياسي ژوند کې اخلاقي بنسټونو ته تر هر څه خطرناکترين تهديد دی. ماکیاولي د خپلو نظرياتو په لحاظ د غيرواکمنو طبقو لپاره د تاريخ منفوره څېره ده، البته واکمن او سياستوال که يې ظاهراً رد کړي، خو د خپلو سياسي مجبوريتونو په اساس يې د تيوري له عملي کولو مخ نهشي ګرځولای.
سره له دې دغه سياسي فيلسوف شاعر هم و، سندرې او ډرامې يې هم ليکلې، خو د انګلستان مشهور شاعر او ډرامهليکوال ويليام شکسپير «۱۵۶۴ – ۱۶۱۶م» ورته د «انسانوژونکي» لقب ورکړی دی، حال دا چې د هنري ادب کرهکتونکي په دلايلو د شاعرانو اکثريت له خشونته لرې، عاطفي او بشردوسته وګړي بولي.
ماکياولي «شهريار» کتاب د ايټاليا پر فلورانس ښار د حاکم پوړ، مدیچي (Medici) کورنۍ په ملاتړ ليکلی و، ځکه خو په هغه وخت کې هم د دې حکمراني د فساد د ملاتړ په تور تر ډېرو لعنتي نيوکو لاندې و.
ماکياولي به ويل چې بدي د نېکي په جامه کې وکړئ او دوښمنان مړه کړئ او که امکان لري دوستان هم ژوندي مه پرېږدئ.
استاد محمد صديق پسرلی وايي:
ظالم ته سنګدلان ورکوي توان د زور و ظلم
چې پڅې چاړې خلک تېروي اکثره په تيږه
ماکياوليزم د سياسي مخالفتونو په بحث کې په کنايوي توهين او کنځا بدل شوی دی، خو بيا هم زموږ چاپېريال له ماکياوليسټي سياستونو خالي شوی نه دی.