لیکوال: محمد عارف رسولي
د هیواد په زیربنایي، ترانزیتي او ښاري پراختیا سکتورونو کې ستونزې او اړونده وړاندیزونه
دوهمه برخه
ب- د زیربناوو اړوند په حکومتولۍ کې ستونزې
په وروستۍ لسیزه کې د دولت د ملي پالیسیو، ستراتیژیو، پلانونو، پروګرامونواو پروژو سيي پلې کول ستونزمن کاروو. دا ځکه چې د پالیسیو په پایلو لرونکو کړنلارو او فعالیتونو باندې بدلول ښو دولتي نهادونو، بیا بیا ارزونې، اصلاح او سیي پلي کولو ظرفیت ته اړتیا لري چې موږ نلرل. دا ستونزه په نورو په بحران کې هیوادونو (Fragile States) کې همداسې وي.
داستونزه کیدئ شی ډېرلاملونه ولري. خوزموږ په هیواد کې په تیره لسیزه کې د نورو ترڅنګ یو ستر لامل داوه چې د: (۱) پالیسۍ، (۲) مدیریت (آپریشن)، (۳) اکادیمیکي بنسټونو، او (۴) د خصوصي سکتور د حلقو ترمنځ کوم اړین او د غوره نیتجو لرونکئ دیالوګ، د ارزونې، زده کړې او اصلاح سیستم نه وو موجود. البته دا ستونزه په ټولو سکتورونو کې شتون لري خو زه دلته د زیربناوو، انجنیرۍ او مهندسۍ د ستونزو په هکله خپل عرایض وړاندې کوم:
زعامت او د پالیسۍ حلقه د فقر ورکولو لپاره په اړینو سکتورونو کې ښې پایلې لرونکې پانګونه غواړي. ددې لپاره اړونده وزارتونه باید ښه ستراتیژیک پلانونه جوړ او سیي يې پلي کړئ شي. خو ډېر ستراتیژیک پلانونه تش په نامه وي، څوک يې مالکیت نلري او په عمل کې نه پلي کیږي. زموږ په ملک او ورته شرایطو کې د ستراتیژیکو پلانونو نیمګرتیاوې:
(۱) لکه چې یو عالم وایي پلانونه هڅ شئ دي او پلان کول هرڅه دي. مانا داچې که کومه اداره د خپلو کدرونو په سیي مشارکت سره پلان جوړ نکړي او ورباندې پوه نشي او مالکیت یې وانخلي نو ډېر موثر به نه وي. ترډېره زموږ د ادارو د پلانونو هم دا حال دئ. د اړینې ادارې رهبري او کارپوهان په کې ونډه نه اخلي او علاقه لرونکو خلکو ته سم نه تشریح کیږي، (۲) ډېر ځله له کوم سیي لرلید (Vision) سړه تړاو نلري، (۳) سيې او روښانه موخې نلري، (۴) د دې پلان د جوړولو پروسه، میتود او د پلي کولوسمه تګلاره کمه ترسترګو کیږي، (۵) او ترټولو مهم له جوړولو وروسته په الماریو کې پراته وي اونه پلي کیږي. په پایله کې دا پلانونه اړینه ګټه نلري.
له تمویل کوونکو غوښتل کیږي چې لوي بندونه تمویل کړي خو د خپلو نهادونو، پالیسیو، ظرفیت، تګلارو، د مرزي اوبو مدیریت اونورو اړینو ظرفیت جوړونو ته پوره پاملرنه نه کیږي. په خواشینۍ سره دا ستونزه د پالیسۍ د لوړې کچې او د مدیریت د حلقو ترمنځ دا څو کلونه حل نشوه او په پای کې په دې ساحه کې موږ کومه لاسته راوړنه نه درلوده.
په پوهنتونونو کې زاړه درسونه ورکول کیږي خو په وزارتونو کې مو اړتیا معاصر او مسلکی منجمنت، د اوبو د زیرمو هر اړخیز مدیریت، د ځمکو د مسلکي آبیارۍ (Irrigation)، د ښاري پراختیا، د ټولنیزو، اقتصادي او محیط زیستي ارزونو او نورو ورته څیزونو ته ده. د پروژو تمویلوونکي دا غواړي او د سیمې د هیوادونو دوهمه او دریمه درجه کارپوهان په پورته کارونو له موږ نه د ټیټ کیفیت په مشورو ډېرې پیسې وړي او زموږ د کارپوهانو ظرفیت هم نه لوړیږي. خو زموږ له اکادیمیکي حلقي سره په دې څوک بحث نکوي چې څه باید درس ورکړل شي او څنګه.
زموږ د زیربناوو د بیا رغونې او انکشاف کیفیت د اړینو قوانینو، مقرراتو، نورمونو او ستندردونو د کمزورتیا، نشتون، یا نه پلي کیدو او د تخنیکي کمښتونو له کبله خورا ټیټ دئ. په دې اړه د پورته حلقو ترمنځ کوم سم دیالوګ ونشو، لاملونه په ګوته نشول او دحل لارې و نه موندل شوې.
په ځینو وزارتونو کې دولتي کارمندان یوازې په شعبو کې ناست وي او شین چای څکي خو کارونه ورته PIUs کوي. د دوي تشکیلات متورم، معاشونه یې کم، مورال یې ټیټ، تخنیکي او مسلکي پوهه یې کمیږي خو زیاتیږي نه نو په پای کې لایق خلق دولتي ادارې خوشې کوي. دلته چالشونه شته خود پالیسۍ او مدیریت حلقې دیوه مرحله ایز پلان په مټ دا ستونزه باید حل کړي.
وایو چې زموږ اقتصادي وده د سکتور خصوصي په لارښونه (Private Sector Lead) ده خو د خصوصي سکتور له کمپنیو سره د کاري پلان (Business Plan) ، یا ستراتیژیک پلان د جوړولو او دیوه سم کاري چاپیریال رامنځ ته کول اړین دي. په خواشینۍ سره زموږ ساختماني شرکتونه یوازې دریم او څلورم لاس قرار دادونه په بدو شرایطو ترلاسه کوي.
په مالیزیا کې د ډېرو نوښتونو پیل د صنعتکارانو او د پوهنتون د استادانو له ګډو ناستو او بحثونو څخه وشو او اوس په امریکا کې له سلیکان valley سره مسابقه کوي. خو زموږ د اکادیمیکي او کاروباري خلکو ترمنځ د داسې تړاو لا تراوسه فکر هم ندئ شوئ.
کمزوره حکومتولي لکه د ساختماني پروژو په قرار دادونو کې کم روڼوالئ، سم حساب نه ورکول او د قانون نه پلی کیدل زموږ د ملک د زیربناوو د کیفیت د خرابوالي او زر خرابیدو لمړۍ لامل دئ. که دا سیي نشي نو هره بله هڅه به له ماتې سره مخ وی.
د دې لیکنې (لومړۍ برخه)